परिचय

लेण्याद्री लेण्यांच्या आठव्या गुहेत गिरिजात्मज गणपतीचे देऊळ आहे. या गुहेला गणेश लेणी असेही म्हणतात. देवळात पोहोचण्यासाठी ३०७ पायऱ्या चढाव्या लागतात. या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते पूर्णपणे एका अखंड दगडापासून बनलेले आहे आणि डोंगर खोदून तयार केलेले आहे. जुन्नर तालुक्याच्या उत्तरेला हतकेश्वर आणि सुलेमानच्या डोंगररांगांमध्ये असलेल्या २८ लेण्यांपैकी एका लेण्यात गणपतीची मूर्ती आहे, त्यामुळे त्या सर्वच लेण्यांना ‘गणेश लेणी’ असे म्हणतात. हा भाग गोळेगाव या गावाच्या हद्दीमध्ये आहे, जवळूनच कुकडी नदी वाहते. या ठिकाणाचा उल्लेख ‘जीर्णापूर’ व ‘लेखन पर्वत’ असा आढळतो. पार्वतीने ज्या गुहेत तपश्चर्या केली असा समज आहे, त्या गुहेमागे कुणा गणेश भक्ताने गणपतीची मूर्ती कोरली आहे. हे देवस्थान लेण्यांमध्ये असल्याने याला लेण्याद्री असे नाव पडले आहे.

याच डोंगररांगांमध्ये प्राचीन व मजबुत बेसाल्ट खडकात अनेक बौद्ध कोरीव शैलगृह आढळतात. महाराष्ट्रातील प्राचीन बुद्ध लेणींना त्या काळात अतिशय समर्पक अशी नावे देण्यात आली होती. जुन्नरमध्ये भारतातील सर्वात मोठा बुद्ध लेणीं समूह असून तिथे झालेल्या कोरीव कामांची संख्या ३२५ आहे. यात चैत्यगृह, विहार, पोढी व लेणी आहेत. यातील प्रमुख बुद्ध लेणीं समूह म्हणजे “लेण्याद्री बुद्ध लेणीं”.

प्रमुख लेणीं

गुंफा क्रमांक १४ एक चैत्यगृह आहे. या गुंफेचा मंडप आयताकार असून छत सपाट आहे. चैत्यगृहाला व्हरांडा असून, व्हरांड्यात एक शिलालेख कोरलेला आहे. हा शिलालेख ‘कपिलाचा नातू व तपसाचा पुत्र असलेल्या आनंद’ या भक्ताने चैत्यगृहासाठी दिलेल्या दानाविषयीचा आहे. या गुंफांचा काळ साधारणतः इ.स. २ रे शतक आहे.

सुलेमान लेणी