तुळजा भवानी लेणी जुन्नर तालुक्यातील एक महत्त्वपूर्ण बौद्ध लेणी समूह आहे. शिवनेरी किल्ल्याच्या पश्चिम बाजूस कड़ेलोटाच्या पायथ्याजवळ सुमारे तीन किलोमीटर लांबीच्या टेकडीच्या जवळ, ठाकरवाडी गावाच्या शेवटी ही लेणी स्थित आहेत. जुन्नर तालुका भारतातील सर्वाधिक लेण्यांचा ठेवा असलेला प्रदेश आहे, आणि त्यातील तुळजा भवानी लेणी ही एक प्राचीन आणि महत्त्वपूर्ण वारसा स्थळ आहे.
इतिहास
तुळजा भवानी लेणींची निर्मिती इ.स.पू. 230 च्या आसपास झाली असल्याचे इतिहास अभ्यासकांचे मत आहे. सम्राट अशोकाच्या काळात या लेणींचे खोदकाम केले गेले होते, त्यामुळे या लेणींना महाराष्ट्रातील सर्वात प्राचीन लेणींपैकी एक मानले जाते. यामध्ये असलेला स्तूप, बौद्ध भिक्षूंसाठी कोरलेले विहार, भोजनालय आणि सभा मंडप यासह अनेक अनोखी शिल्पकला वैशिष्ट्ये पाहायला मिळतात.
1918 मध्ये, ब्रिटिश गव्हर्नर हेन्री कुझेन यांच्या भेटीपूर्वी या लेण्यांची साफसफाई करण्यात आली, परंतु साफसफाईच्या अतिउत्साहाने अनेक ऐतिहासिक चित्रे नष्ट झाली. ही घटना पुरातत्त्व खात्याकडे आजही नोंदवलेली आहे.
आकर्षणस्थळे: