जुन्नर वन विभाग

जुन्नर वन विभाग: नैसर्गिक संपदेचे संरक्षण, वन्यजीवांचे व्यवस्थापन, आणि स्थानिक जीवनस्तर सुधारण्यासाठी ठोस उपाययोजना. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून e-governance द्वारे सुलभ प्रशासन आणि पर्यावरणीय संरक्षण. | झाडे, प्राणी व पक्ष्यांचा माहितीसोबत वन्यजीव सप्ताह साजरा | जुन्नरच्या सडे पठरांचा माथेरानच्या धर्तीवर संवर्धन आराखडा

तुळजा भवानी लेणी

तुळजा भवानी लेणी जुन्नर तालुक्यातील एक महत्त्वपूर्ण बौद्ध लेणी समूह आहे. शिवनेरी किल्ल्याच्या पश्चिम बाजूस कड़ेलोटाच्या पायथ्याजवळ सुमारे तीन किलोमीटर लांबीच्या टेकडीच्या जवळ, ठाकरवाडी गावाच्या शेवटी ही लेणी स्थित आहेत. जुन्नर तालुका भारतातील सर्वाधिक लेण्यांचा ठेवा असलेला प्रदेश आहे, आणि त्यातील तुळजा भवानी लेणी ही एक प्राचीन आणि महत्त्वपूर्ण वारसा स्थळ आहे.

इतिहास

तुळजा भवानी लेणींची निर्मिती इ.स.पू. 230 च्या आसपास झाली असल्याचे इतिहास अभ्यासकांचे मत आहे. सम्राट अशोकाच्या काळात या लेणींचे खोदकाम केले गेले होते, त्यामुळे या लेणींना महाराष्ट्रातील सर्वात प्राचीन लेणींपैकी एक मानले जाते. यामध्ये असलेला स्तूप, बौद्ध भिक्षूंसाठी कोरलेले विहार, भोजनालय आणि सभा मंडप यासह अनेक अनोखी शिल्पकला वैशिष्ट्ये पाहायला मिळतात.

1918 मध्ये, ब्रिटिश गव्हर्नर हेन्री कुझेन यांच्या भेटीपूर्वी या लेण्यांची साफसफाई करण्यात आली, परंतु साफसफाईच्या अतिउत्साहाने अनेक ऐतिहासिक चित्रे नष्ट झाली. ही घटना पुरातत्त्व खात्याकडे आजही नोंदवलेली आहे.

  • आकर्षणस्थळे:

    • स्तूप:
      • तुळजा भवानी लेणींमध्ये असलेला स्तूप हा प्रमुख आकर्षण आहे. या स्तूपाभोवती बारा अष्टकोणी खांब असून, वर गोलाकार घुमट आहे. हा स्तूप या लेण्यांच्या प्राचीनतेचे प्रतीक आहे.
    • विहार आणि भोजनालय:
      • बौद्ध भिक्षूंसाठी दगदांतून कोरलेले विहार आणि भोजनालय ही स्थळे देखील पाहण्याजोगी आहेत. त्यांची रचना आणि शिल्पकला अत्यंत प्रभावी आहे.
    • सभा मंडप:
      • लेण्यांमध्ये असलेला सभा मंडप, जेथे बौद्ध उपासक एकत्र येऊन धार्मिक विधी करत असत, याच्या शिल्पकलेचा अभ्यास करायला योग्य आहे.
    • नक्षीकाम:
      • लेण्यांमधील विविध भागांवर सुंदर नक्षीकाम कोरलेले आहे, ज्यामध्ये उपासक स्तूपाची पूजा करताना दाखवले आहेत.
    • त्रिरत्न चिन्ह:
      • बुद्ध, धम्म, संघ या तीन रत्नांचे त्रिरत्न चिन्ह तुळजा भवानी लेणींमध्ये कोरलेले आहे, ज्यामुळे याचे धार्मिक महत्त्व वाढते.
    • दृष्ये:
      • तुळजा भवानी लेण्यांमधून समोर विस्तीर्ण जुन्नर तालुका आणि शिवनेरी किल्ल्याचे अप्रतिम दृश्य दिसते, जे पर्यटकांसाठी एक आकर्षक अनुभव आहे.